Δεν είναι το ίδιο να απολαμβάνεις σε μια πολυθρόνα τον ανοιξιάτικο κήπο μιας μονοκατοικίας στα προάστια και το ίδιο να κρέμεσαι από το στενό μπαλκονάκι σε ένα διαμέρισμα του κέντρου για να χαζέψεις την γειτονιά. Δεν είναι το ίδιο να είσαι υπάλληλος διατηρώντας μισθό και εργασιακά προνόμια με μόνο προβληματισμό ποια πλατφόρμα τηλε-εργασίας να χρησιμοποιήσεις και το ίδιο να είσαι χαμηλόμισθος ταμίας σε σούπερ μάρκετ χωρίς προστατευτικό υλικό. Δεν είναι ίδια η εικονική τάξη για έναν μαθητή σε αστικό κέντρο με ευρυζωνική σύνδεση και έναν μαθητή στην ορεινή και νησιωτική επαρχία με αργή σύνδεση και καρτοκινητό. Δεν είναι το ίδιο να είσαι Έλληνας και το ίδιο να είσαι πρόσφυγας σε καμπ. Δεν είναι το ίδιο να είσαι άντρας και το ίδιο να είσαι γυναίκα
Από τις πρώτες ημέρες της καραντίνας άρχισαν να διαμορφώνονται δυο διαφορετικοί κόσμοι. Ο ένας κόσμος ασχολιόταν με λίστες με ταινίες, θεατρικές παραστάσεις, βιβλία και σεμινάρια που μπορούσε κανείς από τον υπολογιστή του. Επίδοξοι δημιουργοί ξεσκόνισαν όλα τα χρονικά επιδημιών. Η ιστορία πως ο Σαίξπηρ έγραψε τον Βασιλιά Ληρ την εποχή της πανούκλας στην Αγγλία του 1600 έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στα social media. Ο άλλος κόσμος ασχολιόταν επίσης με λίστες. Για την ακρίβεια χρονοδιαγράμματα επιβίωσης, κολλημένα συνήθως στο ψυγείο της κουζίνας, που μέσα σε 24 γραμμές, όσες και οι ώρες της ημέρας, έπρεπε να χωρέσουν την έμμισθη δουλειά με όρους τηλεργασίας, το εικονικό σχολείο, την μαγειρική, το πλύσιμο, το καθάρισμα, τα ψώνια και λίγο ύπνο. Ο ένας κόσμος έπασχε από πλήξη. Ο άλλος ταλανιζόταν από υπερεργασία. Αναρωτιόμουν για μέρες ποιο ήταν αυτό το στοιχείο που διαχώριζε αυτούς τους δυο κόσμους. Και ήταν τελικά η φροντίδα. Όσοι είχαν στο σπίτι παιδιά, ηλικιωμένους και ασθενείς θα έπρεπε να αφήσουν τον δικό τους Βασιλιά Ληρ να περιμένει.
Καραντίνα στο σπίτι: μια γυναικεία υπόθεση
Ήμουν πάντα αυτή που αναλάμβανα τα περισσότερα στο σπίτι και ο ελεύθερος χρόνος μου σε σχέση με του συζύγου μου ήταν λιγότερος. Όμως τώρα, χωρίς να το συνειδητοποιήσω, είχα γίνει οι γυναίκες που ήταν η μητέρα μου και η γιαγιά μου. Μπήκα στον ρόλο κάπως αυτόματα, χωρίς να το συζητήσουμε. Εγώ δούλευα ανάμεσα σε οικιακές δουλειές και την φροντίδα των παιδιών και ο άντρας μου έβγαινε μόνο για τα ψώνια. Μέσα σε δέκα μέρες είχαμε γίνει ένα ζευγάρι του ‘60.
Μέχρι σήμερα, για να μπορέσει ένα ζευγάρι να δουλέψει θα έπρεπε να πληρώνει είτε κάποια μπέιμπι σίτερ για τα παιδιά, είτε να έχει κάποια οικιακή βοηθό, ή κάποιο άλλο φροντιστή εάν υπήρχε κάποιος ασθενής ή γηραιότερος στο σπίτι. Στην καλύτερη περίπτωση, εάν η γιαγιά και ο παππούς ήταν διαθέσιμοι θα έδιναν αυτοί το απαιτούμενο χέρι βοήθειας. Η καραντίνα ήρθε να αλλάξει μια συμφωνία δεκαετιών μεταξύ των ζευγαριών του ανεπτυγμένου κόσμου. Καμία βοήθεια δεν θα ήταν πλέον εφικτή. Το ζευγάρι θα ήταν πλέον μόνο του. Μιλώντας σε οικογένειες με παιδιά είδα ότι η απόφαση για το ποιος θα αναλάβει αυτή την επιπλέον απλήρωτη εργασία φροντίδας σε ένα σπίτι δεν ήταν απλή. Κάποια λίγα ζευγάρια μοίραζαν τον χρόνο μέσα στην μέρα μεταξύ εργασίας και παιδιών. Στις περισσότερες περιπτώσεις όμως ήταν η γυναίκα αυτή που αναλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της φροντίδας. Η Μαρία Μ. εργάζεται σε μέσο ενημέρωσης. Την πρώτη κιόλας μέρα της καραντίνας έστησε ένα γραφείο που βρήκε στην αποθήκη στο παιδικό δωμάτιο του 10χρονου γιου της και της 6χρονης κόρης της. Παρόλο που η σύμβαση εργασίας της ανεστάλη λίγες μέρες μετά και πήρε το επίδομα των 800 ευρώ, συνέχισε να εργάζεται με αυξανόμενη ένταση προκειμένου να καλύψει την ανάγκη της μεγάλης ροής ειδήσεων. Το ίδιο ίσχυσε και για τον άντρα της. Υπάλληλος σε εμπορικό τμήμα πολυεθνικής εταιρείας καταναλωτικών ειδών, επίσης με αναστολή της σύμβασης εργασίας, συνέχισε κι αυτός να εργάζεται σε φρενήρεις ρυθμούς καθώς επεξεργάζεται σχέδια οικονομικής διάσωσης της εταιρείας. Η πρόβλεψη για την άδεια ειδικού σκοπού σε έναν από τους δυο γονείς δεν μπορούσε να ευοδωθεί στην πράξη. Η γονείς της γυναίκας που μέχρι τότε βοηθούσαν στα ψώνια, στο μαγείρεμα και στο μεγάλωμα των παιδιών, αλλά και η οικιακή βοηθός που καθάριζε το σπίτι μια φορά την εβδομάδα δεν έρχονταν πια. «Ήμουν πάντα αυτή που αναλάμβανα τα περισσότερα στο σπίτι και ο ελεύθερος χρόνος μου σε σχέση με του συζύγου μου ήταν λιγότερος. Όμως τώρα, χωρίς να το συνειδητοποιήσω, είχα γίνει οι γυναίκες που ήταν η μητέρα μου και η γιαγιά μου. Μπήκα στον ρόλο κάπως αυτόματα, χωρίς να το συζητήσουμε. Εγώ δούλευα ανάμεσα σε οικιακές δουλειές και την φροντίδα των παιδιών και ο άντρας μου έβγαινε μόνο για τα ψώνια. Μέσα σε δέκα μέρες είχαμε γίνει ένα ζευγάρι του ‘60».
Τα πράγματα φαίνεται πως είναι ακόμα πιο δύσκολα για τις μονογονεϊκές οικογένειες, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων απαρτίζεται από μητέρες. Η Σαμάνθα Κ. είναι καθηγήτρια αγγλικών και ζει με τους δυο γιους της, 5 και 12 ετών. Καθώς μιλάμε στο skype βλέπω συχνά τα παιδιά της να περνάνε από το φόντο – ένα τόσο οικείο πλέον στιγμιότυπο σε όλους που εργαζόμαστε από το σπίτι. «Μόλις έκλεισε το σχολείο, δεν είχα χρόνο να σκεφτώ ούτε τι είναι ακριβώς η καραντίνα, έπρεπε να οργανώσω ένα πρόγραμμα επιβίωσης με τα νέα δεδομένα. Δημιούργησα ένα πλαίσιο για τα μαθήματα μου online, άπλωσα τις διδακτικές ώρες μέσα στις επτά ημέρες της εβδομάδας, συμφώνησα με τα παιδιά ποιες ώρες θα αφιερώνουμε σε κόλλησα το πρόγραμμα στο ψυγείο. Σε όλα αυτά προστέθηκε και η φροντίδα της 80χρονης μητέρας μου. Από βοηθός μου με τα παιδιά, έγινε ένας άνθρωπος που έπρεπε να φροντίσω ώστε να απομονωθεί στο σπίτι. Το πρόγραμμα στο ψυγείο δεν “βγαίνει”, αλλά είναι ο στόχος μας, κι αυτό που μας κρατάει σε εγρήγορση». Το εισόδημα της μειώθηκε κατά 30%, από την άλλη όμως πλευρά μειώθηκαν τα έξοδα της μπέιμπι σίτερ και των ενισχυτικών μαθημάτων του μεγάλου της γιου, οπότε προς το παρόν το άγχος επιβίωσης μπορεί να περιμένει.
Οι γυναίκες της πρώτης γραμμής
Καθ’όλη την διάρκεια της πανδημίας οι άνθρωποι σε πολλές χώρες του κόσμου βγήκαν στα μπαλκόνια να χειροκροτήσουν τους «ήρωες» της κρίσης. Όταν χειροκροτούσαν ίσως δεν γνώριζαν ότι με την πράξη τους αυτή τιμούσαν κυρίως γυναίκες. Σε παγκόσμια κλίμακα, σύμφωνα με έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, το 70% των εργαζόμενων στην υγεία, ιδιαίτερα νοσοκόμες, μαίες και κοινωνικοί λειτουργοί, αλλά και απασχολούμενοι στον καθαρισμό, στα πλυντήρια και στην τροφοδοσία ανήκουν στο γυναικείο φύλο.
Ο φόβος κυριαρχεί. Ζητήθηκε σε συνάδελφο από τον σύντροφο της να κοιμάται στο νοσοκομείο, ενώ σε άλλη περίπτωση το ζευγάρι νοίκιασε δεύτερο σπίτι για να μην μεταφέρει τον ιό στο σπίτι.
Οι στατιστικές που έρχονται από την Ιταλία και την Ισπανία δείχνουν ότι οι γυναίκες που έχουν νοσήσει στα επαγγέλματα υγείας είναι συντριπτικά περισσότερες από τους άντρες. Οι νοσηλεύτριες με τις οποίες επικοινωνώ μου περιγράφουν μια κατάσταση την οποία γνωρίζουν καλά. Μάχες με αόρατους εχθρούς που έχουν ξαναδώσει. Αυστηρά μέτρα ασφαλείας που έχουν λάβει σε πολλές άλλες περιπτώσεις. «Η διαφορά είναι πως τώρα αισθανόμαστε πολεμιστές χωρίς όπλα γιατί δεν είμαστε σίγουροι εάν κάποιος νοσεί, γιατί δεν φτάνουν τα γάντια, γιατί μπορεί να φοράμε την ίδια μάσκα μια εβδομάδα», μου λέει η 32χρονη Ελπίδα Μ. που εργάζεται σε ιδιωτικό γηροκομείο. Η δική της μάχη ξεκίνησε με μια εικονική αναρρωτική άδεια δυο εβδομάδων μέχρι να βεβαιωθεί ότι στο γηροκομείο θα έκαναν όλες τις αναγκαίες εργασίες απολύμανσης, θα γινόταν η προμήθεια υλικού, αλλά και μέχρι να βεβαιωθεί πως η ίδια δεν νοσούσε. «Δεν μπορούσα να επαναπαυτώ σε ένα σύστημα που έβλεπα ότι δεν λειτουργεί. Υπάρχει και η ατομική ευθύνη. Για να ριχτώ στην μάχη έπρεπε να είμαι σίγουρη ότι είμαι υγιής και ότι έχει δημιουργηθεί ένα δίχτυ ασφαλείας για να δουλέψω». Το γηροκομείο μέχρι σήμερα παρουσίασε μόνο ένα περιστατικό κορωνοϊού το οποίο μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο αναφοράς COVID-19.
Οι γυναίκες της πρώτης γραμμής έρχονται αντιμέτωπες με δύσκολες αποφάσεις και σε σχέση με την προσωπική τους ζωή. Η Μαρία Παπακώστα, γενική γιατρός στο Κέντρο Υγείας Σπάτων μετέφερε την εξάχρονη κόρη της στους γονείς της, καθώς ο άντρας της επίσης εργάζεται, προκειμένου να είναι σίγουρη ότι σε περίπτωση που κολλήσει τον ιό δεν θα τον μεταφέρει στην κόρη της και θα μπορεί να συνεχίσει να εργάζεται. Παρόμοια εικόνα μου μεταφέρει και η τομεάρχης νοσηλευτικού προσωπικού Ευαγγελία Καραμιχάλη στο Γενικό Νοσοκομείο Δυτικής Αττικής «Η Αγία Βαρβάρα» που υποδέχεται περιστατικά covid που δεν χρήζουν νοσηλείας σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας. «Ο φόβος κυριαρχεί. Ζητήθηκε σε συνάδελφο από τον σύντροφο της να κοιμάται στο νοσοκομείο, ενώ σε άλλη περίπτωση το ζευγάρι νοίκιασε δεύτερο σπίτι για να μην μεταφέρει τον ιό στο σπίτι».
Οι μικροί ήρωες
Γυρνούσα σπίτι και είχα δύσπνοια. Είχα γίνει “κορωνο-φοβική”. Άφηνα τα παπούτσια έξω από το σπίτι και είχα μαζί μου σακούλες για να βάζω μέσα τα ρούχα τα οποία έπλενα χωριστά.
Η επιβολή της καραντίνας έφερε στο προσκήνιο άλλη μια κατηγορία εργαζομένων που είναι κυρίως γυναίκες: τις ταμίες των σούπερ μάρκετ. Κι ενώ μέχρι χθες θεωρούνταν μάλλον αναλώσιμες, σήμερα αναγνωρίζονται όλο και περισσότερο ως οι «μικροί ήρωες» της κρίσης. Η Κατερίνα Κ. εργάζεται με σύμβαση μερικής απασχόλησης σε μεγάλη αλυσίδα τροφίμων. Δουλεύει πυρετωδώς υπό δύσκολες συνθήκες. Περιγράφει τους πελάτες νευρικούς, να της μιλάνε άσχημα, να μαλώνουν μεταξύ τους. Η ίδια δουλεύει χωρίς μέσα προστασίας. Βάζει μόνο τακτικά στα χέρια της αντισηπτικό. Τις πρώτες μέρες η πίεση ήταν αφόρητη. «Γυρνούσα σπίτι και είχα δύσπνοια. Είχα γίνει “κορωνο-φοβική”. Άφηνα τα παπούτσια έξω από το σπίτι και είχα μαζί μου σακούλες για να βάζω μέσα τα ρούχα τα οποία έπλενα χωριστά». Παρόλες τις δυσκολίες θεωρεί τον εαυτό της τυχερό. «Όπως μας είπαν από το τμήμα προσωπικού δεν πρέπει να γκρινιάζουμε γιατί σε αυτή την καινούργια κρίση θα έχουμε δουλειά. Αλήθεια είναι αυτό, αλλά δεν σου κρύβω ότι κάποιες φορές σκέφτομαι πως τα 800 ευρώ που θα έπαιρνα αν δούλευα σε ένα πληττόμενο κλάδο θα ήταν περισσότερα από αυτά που παίρνω τώρα και θα ήμουν σπίτι μου ασφαλής.»
Επίσης «ηρωικά» όμως φαίνεται πως έπεσαν οι χιλιάδες εργαζόμενες οικιακές βοηθοί, στη συντριπτική τους πλειοψηφία αλλοδαπές, που κατά κανόνα απασχολούνται παράτυπα χωρίς το νόμιμο εργόσημο. Η Ελένη Βαηνά, ιδιοκτήτρια της εταιρείας ανεύρεσης προσωπικού PLUS+ μου περιγράφει πως η ζήτηση για οικιακές βοηθούς μηδενίστηκε την ημέρα ανακοίνωσης της καραντίνας και πως αμέσως μετά ακολούθησαν απολύσεις χωρίς αποζημιώσεις και άμεση διακοπή πληρωμής των γυναικών που εργάζονται part-time.
Το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων (EIGE) σε ανακοίνωση του στις 25 Μαρτίου 2020 εκφράζει την ανησυχία του πως το ένα τέταρτο των γυναικών εργαζομένων στην Ευρωπαϊκή Ένωση – άτομα που απασχολούνται σε επισφαλή εργασία, όπως αεροσυνοδοί, ταξιδιωτικοί πράκτορες, βοηθοί πωλήσεων, καθαριστές ξενοδοχείων, κομμωτές και συναφή επαγγέλματα – είναι πιθανό να βρεθούν τις επόμενες μέρες και μήνες στην δύσκολη θέση να πληρώσουν ακόμα και τις βασικές τους ανάγκες, όπως βασικά είδη διατροφής, ενοίκια και λογαριασμούς.
Πολιτικές με γνώμονα το φύλο
Η πανδημία COVID-19 έκανε εμφανή τον ρόλο και την αξία της μη αμειβόμενης και αόρατης εργασίας που κάνουν οι γυναίκες, ο όγκος της οποίας έχει πολλαπλασιαστεί και θα παραμείνει μεγάλος, μεταξύ άλλων και λόγω του βραχυπρόθεσμου αποκλεισμού των γηραιότερων στο σπίτι οι οποίοι στηρίζουν σε μεγάλο ποσοστό την δυνατότητα των γυναικών να εργάζονται.
Η λογική λέει πως όλες αυτές οι επιπτώσεις που καταγράφονται στις μαρτυρίες γυναικών είναι πρόσκαιρες και πως με την επιστροφή στην κανονικότητα, όλα θα επιστρέψουν στην θέση τους. Όμως οι Διεθνείς Οργανισμοί, αλλά και η διεθνής επιστημονική αρθρογραφία που έχει αρχίσει να σχηματίζεται γύρω από το θέμα των επιπτώσεων της πανδημίας, δεν εμφανίζονται τόσο αισιόδοξοι για το μέλλον. Στην έκθεση του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ της 9ης Απριλίου 2020 αναφέρεται πως εάν και οι πρώτες ενδείξεις δείχνουν πως ο νέος κορωνοϊός SARS-Cov-2 είναι πιο θανατηφόρος για τους άντρες (κυρίως λόγω της μεγαλύτερης κατανάλωσης αλκοόλ και τσιγάρου*), οι επιπτώσεις του θα είναι πολύ πιο επώδυνες για τις γυναίκες και τα κορίτσια, απλώς λόγω του φύλου τους σε όλους τους τομείς, από την υγεία και την οικονομία, έως την ασφάλεια και την κοινωνική προστασία.
Η πανδημία COVID-19 έκανε εμφανή τον ρόλο και την αξία της μη αμειβόμενης και αόρατης εργασίας που κάνουν οι γυναίκες, ο όγκος της οποίας έχει πολλαπλασιαστεί και θα παραμείνει μεγάλος, μεταξύ άλλων και λόγω του βραχυπρόθεσμου αποκλεισμού των γηραιότερων στο σπίτι οι οποίοι στηρίζουν σε μεγάλο ποσοστό την δυνατότητα των γυναικών να εργάζονται. Η καθημερινότητα των οικογενειών, των κοινοτήτων αλλά και η ίδια η επίσημη οικονομία εξαρτώνται από αυτό το αόρατο έργο. Έτσι οι νέες πολιτικές θα πρέπει να αναγνωρίσουν, να μειώσουν και να αναδιανείμουν τον όγκο αυτό εργασίας. Διαφορετικά όσα βήματα έχουν γίνει προς την ισότητα των φύλων και κυρίως προς την συμμετοχή των γυναικών στην εργασία θα οπισθοδρομήσουν.
Και σε παραγωγικό όμως επίπεδο, σε όλο τον κόσμο οι γυναίκες κερδίζουν λιγότερα χρήματα, αποταμιεύουν λιγότερα, έχουν λιγότερο σταθερές εργασίες, ενώ κάνουν συχνότερα ανασφάλιστες εργασίες. Σε αυτή την πρωτόγνωρη κρίση, που τα χαρακτηριστικά της δεν μοιάζουν με καμία προηγούμενη και ακόμα μελετώνται, οι πρώτες ενδείξεις δείχνουν ότι η δυνατότητα των γυναικών να απορροφήσουν το οικονομικό σοκ είναι μικρότερο.
Δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις για να προστατευτούν οι γυναικείες κατακτήσεις δεκαετιών. Όμως στα οικονομικά μέτρα και τις κοινωνικές πολιτικές που τώρα σχεδιάζονται για την επόμενη μέρα της κρίσης που προκάλει η COVID-19 θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν το φύλο. Σε τομείς που έχουν επηρεαστεί και στους οποίους εργάζονται κυρίως γυναίκες, θα πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη πρόσβαση σε προγράμματα ενίσχυσης, ενώ θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν η μη επίσημη οικονομία στην οποία περιλαμβάνονται χιλιάδες γυναίκες.
Σε σχετική μου ερώτηση, η Γενική Γραμματέας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων Μαρία Συρεγγέλα δήλωσε πως προς το παρόν οι οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές που υλοποιούνται στην Ελλάδα γίνονται σε οριζόντιο επίπεδο. Η άρση των περιοριστικών μέτρων και κατ’ επέκταση η επανεκκίνηση της οικονομίας θα δώσει μια σαφέστερη εικόνα για την συνολική κοινωνική και οικονομική κατάσταση, για ενέργειες και πολιτικές με έμφυλη διάσταση.
*The Lancet (2019), COVID-19: the gendered impacts of the outbreak, Available at: https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30526-2/fulltext#%20
*Για λόγους προστασίας των προσωπικών τους δεδομένων, ορισμένα από τα ονόματα των γυναικών που συμμετείχαν με μαρτυρίες τους στο άρθρο είναι επινοημένα.
—————————————————————————————
Σκίτσο © Dimitris Tsoumplekas, “Simple Life”, 2005, από την ενότητα Pictionary.
Infographics Ευγένιος Καλοφωλιάς. Πηγή infographics: www.un.org