«Τα πάντα κατέρρευσαν», μου εξομολογήθηκε στα μέσα Μαΐου η Αλεξία*, μια 40χρονη γιατρός που ζει στην Αθήνα. Πριν δυο χρόνια, η Αλεξία πήρε διαζύγιο. Τους τελευταίους μήνες κούραρε τον πατέρα της, που είχε υποστεί έμφραγμα και τριπλό μπαϊπάς, βίωσε άλλη μία ερωτική απογοήτευση από τον καινούργιο της σύντροφο και έπεσε θύμα διάρρηξης στο σπίτι της, τόσο εκτεταμένης που σχεδόν όλα της τα υπάρχοντα είτε είχαν κλαπεί ή καταστραφεί. Μετά ήρθε ο covid19 και η Ελλάδα μπήκε σε καραντίνα.
«Δεν ένιωθα ασφαλής μέσα στο ίδιο μου το σπίτι. Ήμουν πολύ λυπημένη και δεν είχα ενέργεια ούτε να δουλέψω αλλά ούτε και να φάω. Ήταν πολύ δύσκολο να μένω σπίτι ολομόναχη, να μην βλέπω τους φίλους μου,» πρόσθεσε. Ως εργαζόμενη σε καίριο τομέα, έπρεπε να συνεχίσει να πηγαίνει καθημερινά στη δουλειά της και δεν μπορούσε να ρισκάρει μια επίσκεψη στους γονείς της.
Πλημμυρισμένη από αβεβαιότητα και συναισθήματα που η καραντίνα μεγέθυνε -και αργότερα διαγνώστηκαν ως κατάθλιψη και άγχος- η Αλεξία άκουσε τη σύσταση μιας φίλης της να επισκεφθεί ψυχίατρο. Έκανε μία συνεδρία στο ιατρείο πριν την απαγόρευση κυκλοφορίας, ενώ οι υπόλοιπες συνεδρίες έγιναν ψηφιακά. «Είναι η πρώτη φορά που δοκίμασα ψυχανάλυση», εξήγησε. Σήμερα, δύο μήνες αργότερα, νιώθει πιο χαλαρή, πιο ενεργητική και ικανή δουλέψει το τραύμα της. «Για μένα, ήταν μεγάλη βοήθεια,» είπε. «Αν έχεις το χρόνο, [η ψυχανάλυση] πραγματικά βοηθά.»
Ο Covid19 ήταν μια πρωτόγνωρη κατάσταση σε όλον τον πλανήτη και, ενώ τα σωματικά συμπτώματα αφορούσαν όσους μολύνθηκαν με τον ιό, οι υπολειπόμενες παρενέργειες – μια αλλαγή σχεδόν 180 μοιρών στις κοινωνίες και τις οικονομίες μας – έγιναν αισθητές από όλους. «Ο φόβος, η ανησυχία και το άγχος είναι φυσιολογικές αποκρίσεις σε εικαζόμενες ή πραγματικές απειλές και σε εποχές που ο άνθρωπος αντιμετωπίζει αβεβαιότητα ή κάτι άγνωστο,» σημειώνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ). «Οπότε είναι φυσιολογικά και κατανοητό οι άνθρωποι να νιώθουν φόβο στο πλαίσιο της πανδημίας του COVID-19.» Ο ΠΟΥ έχει κάνει έκκληση για σημαντικές επενδύσεις προκειμένου να αποτραπεί μια παγκόσμια κρίση ψυχικής υγείας. Στην Αιθιοπία, σημειώθηκε τριπλάσια αύξηση της κατάθλιψης ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο, 32% των νέων με προηγούμενο ιστορικό αναγκών ψυχικής υγείας δήλωσαν ότι η πανδημία επιδείνωσε την ψυχική τους υγεία.
«Διαπίστωσα αυξημένο άγχος θανάτου,» εξηγεί η Χριστίνα Γιαννοπούλου, μια Αθηναία ψυχοθεραπεύτρια, μιλώντας για τους ασθενείς της κατά την συγκεκριμένη περίοδο. «Ο κόσμος προφανώς και μιλούσε για τον σωματικό θάνατο, αλλά αυτό που διέκρινα πίσω από όσα λέγονταν ήταν αυτός ο φόβος ότι κάτι μέσα τους κινδύνευε ψυχολογικά, σαν κάποια υπαρξιακή αγωνία που εκδηλώθηκε ξεκάθαρα μέσω της αγωνίας του θανάτου… Οι φόβοι εκφράστηκαν με ρεαλιστικό τρόπο – ωχ, έχουμε αυτό τον κορωνοϊό, άρα θα πεθάνουμε. Οι άνθρωποι ανησυχούσαν πως θα μείνουν μόνοι τους, ότι θα απομονωθούν. Δημιουργήθηκαν πολλά ζητήματα γύρω από την αγάπη, την φροντίδα, τη μοναξιά.»
Οι Έλληνες είχαν ήδη έρθει αντιμέτωποι με την οικονομική κρίση στην αρχή της δεκαετίας, η οποία προκάλεσε αύξηση της τάξης του 40% στις αυτοκτονίες την περίοδο 2010-2015. Τα ποσοστά της κατάθλιψης αυξήθηκαν και αυτά από 2,6% το 2008 σε 4,7% το 2015. Μια πανελλήνια μελέτης της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ) το 2017 διαπίστωσε ότι πάνω από τους μισούς Έλληνες αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας που σχετίζονται με ανασφάλεια, άγχος και απογοήτευση. «Περάσαμε μια δεκαετία ταλαιπωρίας από την οικονομική κρίση και μόλις πρόσφατα ο κόσμος άρχισε να νιώθει πιο αισιόδοξος για το μέλλον,» εξηγεί η κ. Γιαννοπούλου. «Και μετά ήρθε ο covid19: ήταν η μια καταστροφή μετά την άλλη. Νομίζω ότι πολύς κόσμος έγινε πολύ πιο μελαγχολικός, πιο αγχωμένος για το μέλλον και πιο απαισιόδοξος. Η αίσθηση μου είναι ότι αυξήθηκε η απόγνωση και η απελπισία.»
Αντιλαμβανόμενοι την επαπειλούμενη κρίση ψυχικής υγείας, ψυχολόγοι και ψυχίατροι σε όλη την Ελλάδα κινητοποιήθηκαν γρήγορα για να βοηθήσουν τον κόσμο να διαχειριστεί τα αισθήματα άγχους, κατάθλιψης, πανικού και στρες που μεγεθύνθηκαν από την πανδημία. Η Αλεξία είναι μία από τους 12.000 νέους ασθενείς που εκμεταλλεύτηκαν την διαδικτυακή υπηρεσία Melapus από την έναρξη της καραντίνας. Αν και η Melapus λειτουργεί από το 2017 συνδέοντας ασθενείς και ψυχαναλυτές, ψυχολόγους και ψυχιάτρους τόσο για δια ζώσης όσο και για διαδικτυακές συνεδρίες, η εταιρία συνεργάστηκε με την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία για να προσφέρει δωρεάν συνεδρίες ψυχανάλυσης κατά τη διάρκεια της καραντίνας.
Ο ιδρυτής της Melapus, Νικόλαος Γκούβας, είχε αντιληφθεί εδώ και καιρό την ανάγκη ένταξης της τηλε-ψυχανάλυσης στο πλέγμα των ψυχολογικών υπηρεσιών που προσφέρονται στην Ελλάδα. «Πριν [τον covid19] έκανα ήδη αρκετές συνεδρίες μέσω Skype. Παρατήρησα ότι πολλοί άνθρωποι που ήθελαν να πάνε στον γιατρό, δεν πήγαιναν για να μην στιγματιστούν,» εξηγεί. Η πλατφόρμα δεν εξαλείφει μόνο τους φυσικούς περιορισμούς που μπορεί να κάνει κάποιους να διστάζουν να ξεκινήσουν ψυχανάλυσης, αλλά παρέχει συνάμα και έναν εύκολο και ασφαλή τρόπο εκτέλεσης πληρωμών. «Όλοι μου οι συνάδελφοι έκαναν κάτι παρόμοιο είτε μέσω Skype ή μέσω Viber, αλλά αντιμετώπιζαν προβλήματα στις πληρωμές και την ασφάλεια της επικοινωνίας,» πρόσθεσε. Η Melapus διασφαλίζει και τα δύο αυτά θέματα.
«Σκέφτηκα πως θα ήταν μια πολύ καλή ιδέα να μπορούν οι άνθρωποι να έχουν πρόσβαση σε μια γραμμή ανά πάσα στιγμή μέσα στη μέρα ή τη νύχτα. Υπάρχει τόσος πολύς κόσμος που διστάζει να πάει σε ψυχαναλυτή,» λέει η κ. Γιαννοπούλου, η οποία έχει δικό της ιατρείο αλλά συνεργάζεται και με τη Melapus. «Νόμιζα, τουλάχιστο στην αρχή, ότι η ψυχανάλυση δεν θα μπορούσε να ξεκινήσει με αυτό τον τρόπο [διαδικτυακά]. Όμως, από την εμπειρία μου με τους δικούς μου ασθενείς, το σύστημα αυτό μπορεί να λειτουργήσει για κάποιους.»
Με βαθιά ριζωμένες τις πιο συντηρητικές και παραδοσιακές αντιλήψεις γύρω από την ψυχική υγεία, το κοινωνικό στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία στην Ελλάδα αρχίζει να αλλάζει τα τελευταία χρόνια. «Νομίζω ότι μόλις προσφάτως ο κόσμος άρχισε να θεωρεί την ψυχική υγεία κάτι για το οποίο πραγματικά χρειάζεται ειδική αγωγή σε ψυχολογικό επίπεδο,» σημειώνει η κ. Γιαννοπούλου. Η οικονομική κρίση βοήθησε να ξεπεραστούν κάποια ταμπού γύρω από την ψυχική υγεία. Σύμφωνα με το BBC, το 63,1% των Ελλήνων συμφώνησαν με τη δήλωση ότι η κατάθλιψη αποτελεί δείγμα προσωπικής αδυναμίας το 2009, ενώ μόλις 36% συμφώνησε με την εν λόγω δήλωση το 2014. Είναι κάπως ειρωνικό πως μια συλλογική κοινωνική καταστροφή που επηρεάζει πολλές διαφορετικές ομάδες σε επίπεδο φύλου, εθνότητας, τάξης και θρησκείας παίζει τελικά ευεργετικό ρόλο στην εκδημοκράτηση της ψυχικής υγείας.
«Ένας στους τρεις θα εκδηλώσει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας στη διάρκεια της ζωής του, και είναι σημαντικό να γνωρίζει ότι δεν είναι μόνος του και ότι δεν είναι τρελός που ζητά βοήθεια από έναν ειδικό ψυχικής υγείας,» εξήγησε η Μαρία Κόντη, στέλεχος μάρκετινγκ στη Melapus. «Πλέον ο κορωνοϊός έκανε την πρόσβαση που προσιτή. Είναι εντάξει να ζητήσεις βοήθεια. Θεωρώ ότι άνοιξε την πόρτα στην γενική υγεία, γενικότερα. Πολύς κόσμος έκανε το πρώτο βήμα να ανοιχτεί σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας και να δει αν τελικά αυτό λειτουργεί.» Το γεγονός ότι η χρήση της Melapus ήταν δωρεάν κατά τη διάρκεια της καραντίνας, ήταν κάτι που αφαίρεσε και την οικονομική έγνοια που πολλοί Έλληνες μπορεί να έχουν όταν πρόκειται να αναζητήσουν ψυχολογική θεραπεία.
Σε πολλά επίπεδα, ο covid19 λειτούργησε ως ισορροπιστής. Όλοι έπρεπε να ακολουθήσουν μέτρα περιορισμού κυκλοφορίας και κοινωνικής αποστασιοποίησης. «Ένα από τα πράγματα που προκάλεσε όλο αυτό το άγχος ήταν ότι, λόγω της καραντίνας, δεν υπήρχε η φυσική επαφή μεταξύ των ανθρώπων,» εξηγεί η κ. Γιαννοπούλου. «Δέχθηκα πολλές κλήσεις από άτομα που πάθαιναν κρίσεις πανικού, που – στην ουσία- βυθίζονταν στην κατάθλιψη. Νομίζω ότι έχει μεγάλη σχέση με το γεγονός ότι δεν μπορούσαν να δουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.» Για όσους ζούσαν μόνοι, η αίσθηση της μοναξιάς ήταν ακόμη πιο έντονη. «Είναι σαν βασανιστήριο,» λέει η Αλεξία. «Δεν έχεις με ποιον να μιλήσεις. Ξυπνάς, τρως μόνη, πίνεις μόνη, κοιμάσαι μόνη. Πάλι καλά που έχω και τρεις γάτες.» Οι σχέσεις δοκιμάστηκαν, καθώς οι άνθρωποι βρέθηκαν να περνούν 24 ώρες την μέρα με τους συζύγους, τα παιδιά ή τους γονείς τους. Συνηθισμένοι σε έναν ταχύτατο τρόπο ζωής, ξαφνικά ήρθαμε αντιμέτωποι με τους ίδιους μας τους εαυτούς: το μυαλό μας, τα λάθη μας στο παρελθόν, τους φόβους μας για το μέλλον. Για κάποιους, όπως η Αλεξία, ήταν μια ευκαιρία να αποδεχθούν το πρόβλημα και να το αντιμετωπίσουν κατά μέτωπο.
Ενώ τα εμπόδια για την πρόσβαση στην ψυχική στην Ελλάδα εξακολουθούν να υφίστανται – εν μέρει λόγω των περικοπών στο προϋπολογισμό για τον τομέα της υγείας – η συζήτηση προχωρά. «Έχουμε ακόμη πολύ δρόμο μπροστά μας μέχρι να φτάσουμε στο σημείο να μιλάμε για την ψυχική υγεία με τον τρόπο που μιλάμε για τον πόνο στο στομάχι,» λέει ο Γιάννης Ζαούδης, ιδρυτικό μέλος της Melapus. «Πιστεύω όμως ότι όλη αυτή η κρίση του κορωνοϊού έφερε την ψυχική υγεία στο προσκήνιο.» Σε έναν αβέβαιο κόσμο, αυτό είναι κάτι θετικό το οποίο αξίζει να κρατήσουμε.
*Το όνομα και τα στοιχεία έχουν τροποποιηθεί για να διατηρηθεί η ανωνυμία