Στις 18 Μαρτίου, μία εβδομάδα μετά το κλείσιμο των σχολείων στο πλαίσιο των μέτρων για τον κορωνοϊό και ελάχιστες μόλις ημέρες πριν την επίσημη εφαρμογή της καραντίνας, δύο γυναίκες δέχθηκαν θανάσιμους πυροβολισμούς έξω από ένα σούπερ μάρκετ στην Κηφισιά. Ο δράστης, ένας 35χρονος αστυνομικός, χρησιμοποίησε το υπηρεσιακό του όπλο για να σκοτώσει την πρώην σύζυγο του και τη φίλη της, που είχαν μόλις ψωνίσει για το σπίτι τους. Η αστυνομία και οι μάρτυρες αρχικά θεώρησαν ότι οι φόνοι έγιναν στο πλαίσιο κάποιας ληστείας που πήγε στραβά- όμως δεν επρόκειτο ούτε για ληστεία ούτε για τυφλούς πυροβολισμούς. Ο δράστης είχε ιστορικό κακοποίησης της πρώην συζύγου του, παρουσιάζοντας ένα μοτίβο συμπεριφοράς το οποίο, αν είχε αντιμετωπιστεί σωστά από την αρχή, ίσως να μην κατέληγε σε γυναικοκτονία.
«Σύμφωνα με τους ψυχολόγους, ένας άνδρας ο οποίος δεν είναι (ήδη) επιθετικός δεν θα γίνει επιθετικός τώρα, στη διάρκεια της καραντίνας», εξηγεί η Μαρία Συρεγγέλα, Γενική Γραμματέας Ισότητας των Φύλων. «Το πρόβλημα είναι να εντοπιστούν όλες αυτές τις γυναίκες που έχουν επιθετικούς συζύγους και να μάθουν ότι είμαστε εδώ για αυτές. Ένας επιθετικός σύζυγος, τώρα μπορεί να γίνει ακόμη πιο επιθετικός.»
Μέσα στον Μάρτιο, καθώς χώρες σε όλον τον κόσμο άρχισαν να μπαίνουν σε καραντίνα μετά την εξάπλωση του νέου κορωνοϊού, εμφανίστηκε ένα μακάβριο παράδοξο. Η κοινωνική αποστασιοποίηση και η παραμονή στο σπίτι είναι απαραίτητα μέτρα για την αποτροπή εξάπλωσης του ιού. «Μένουμε σπίτι. Μένουμε ασφαλείς.» είναι η οδηγία που κυκλοφορεί στην Ελλάδα. Όμως τι πρέπει να κάνουν όσοι μένουν σε σπίτια με βίαιο οικογενειακό περιβάλλον; Η πατριαρχική βία και η ενδοοικογενειακή βία – που επηρεάζει κυρίως γυναίκες, παιδιά και άτομα ΛΑΟΤΚΙ, αν και υπάρχουν και άνδρες θύματα – είναι ένα οικουμενικό ζήτημα. Όμως, ο ανησυχητικός ρυθμός αύξησης της ενδοοικογενειακής βίας στην Ευρώπη υπογράμμισε προϋπάρχουσες αστοχίες του συστήματος, σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση των θυμάτων και την επαρκή τους στήριξης.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι θάνατοι που σχετίζονται με ενδοοικογενειακή βία διπλασιάστηκαν τον Απρίλιο μέσα σε περίοδο τριών εβδομάδων. Στη Γαλλία, τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας αυξήθηκαν κατά 32%, αναγκάζοντας την κυβέρνηση να προσφέρει 1 εκατομμύριο ευρώ σε οργανώσεις κατά της ενδοοικογενειακής βίας και να πληρώσει για 20.000 ξενοδοχειακές διανυκτερεύσεις για τα θύματα. Στην Ελλάδα, όπου δεν υπάρχουν επίσημα, συνολικά στατιστικά στοιχεία για την ενδοοικογενειακή βία, έχει καταγραφεί αύξηση στις κλήσεις σε γραμμές υποστήριξης, σύμφωνα με την κ. Συρεγγέλα. Στις δομές προσφύγων, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες παρατήρησε αύξηση τόσο της σοβαρότητας όσο και του χαρακτήρα επείγοντος στα αναφερόμενα περιστατικά.
«Υπάρχει καραντίνα, αλλά η υποστήριξη που παρέχουμε, τα συμβουλευτικά κέντρα και οι γραμμές βοήθειας δεν μπαίνουν σε καραντίνα», δηλώνει η κ. Συρεγγέλα, τονίζοντας την κυβερνητική καμπάνια ενάντια στην ενδοοικογενειακή βία, που καλεί τα θύματα να τηλεφωνήσουν ή να στείλουν γραπτό μήνυμα στην τηλεφωνική γραμμή SOS 15900. Υπό κανονικές συνθήκες, οι γραμμές στήριξης μπορούν να σώσουν ζωές. Όταν όμως το θύμα είναι εγκλωβισμένο σε ένα βίαιο οικογενειακό περιβάλλον με τον θύτη, πως μπορεί ακόμη και να πάρει ένα απλό τηλέφωνο; Και ποιος εγγυάται ότι ο θύτης δεν έχει αφαιρέσει κάθε μέσο επικοινωνίας; Στην Ιταλία, οι ακτιβιστές παρατήρησαν μεγάλη μείωση των τηλεφωνικών κλήσεων, καθώς τα θύματα προτίμησαν να επικοινωνήσουν μέσω γραπτού μηνύματος ή ηλεκτρονικού μηνύματος.
Τον προηγούμενο χρόνο, η Ελληνική κυβέρνηση έκανε κάποια μικρά βήματα στην αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, τουλάχιστο για τις Ελληνίδες. Η νέα νομοθεσία, που προωθεί μεταρρύθμιση για την ουσιαστική ισότητα των φύλων, ψηφίστηκε το 2019. Την ίδια χρονιά, συστήθηκαν 73 υπηρεσίες αντιμετώπισης ενδοοικογενειακής βίας στις έδρες των Γενικών Αστυνομικών Διευθύνσεων στις δεκατέσσερις Περιφέρειες της χώρας και στις Διευθύνσεις Αστυνομίας κάθε Νομού. «Βία εναντίον γυναικών μπορεί να υπάρξει σε οποιαδήποτε οικογένεια και να συμβεί σε οποιαδήποτε γυναίκα. Η σιωπή είναι ανοχή και ανοχή τρέφει τη βία», δήλωσε ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη, Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, μετά τη σύσταση των υπηρεσιών. «Δεν ευθύνονται τα θύματα για τη σιωπή. Εμείς θα τους δώσουμε τη φωνή τους πίσω.» Το νέο τμήμα βρίσκεται σε επαφή με ΜΚΟ της χώρας, όπως το Κέντρο Διοτίμα, για να βοηθήσει τα θύματα.
«Σίγουρα είναι προς την σωστή κατεύθυνση, αλλά οπωσδήποτε δεν είναι αρκετό,» σχολιάζει η Πάτυ Βαρδάμη, φεμινίστρια και ακτιβίστρια. Μπορεί οι γραμμές βοήθειας και οι εξειδικευμένες μονάδες της αστυνομίας να αποτελούν θετικά βήματα, όμως είναι γεγονός ότι υπάρχει έλλειμμα θεσμικής υποστήριξης για την παροχή ολιστικής βοήθειας στα θύματα αφότου κάνουν το αρχικό τηλεφώνημα. «Ο σεξισμός είναι κάτι πραγματικά υπαρκτό στα αστυνομικά τμήματα και τις δικαστικές αίθουσες και αυτό θεωρώ ότι είναι και το επόμενο βήμα που πρέπει να γίνει,» δηλώνει η Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, δικηγόρος του Κέντρου Διοτίμα. «Δεν έχει νόημα να γίνονται καμπάνιες και να ενθαρρύνουν τις γυναίκες να ζητήσουν βοήθεια, αν δεν έχουμε τους κατάλληλους θεσμούς και πόρους, αλλά και άτομα εκπαιδευμένα να βοηθούν τις γυναίκες αυτές.»
Η λήψη βοήθειας είναι μια πολυεπίπεδη διαδικασία, με πολλά εμπόδια σε κάθε βήμα. «Απαιτείται δράση σε αρκετά επίπεδα,» εξηγεί η κ. Χιόνη-Χότουμαν. Πρόκειται επίσης για μια διαδικασία που θέτει το βάρος της αναζήτησης εξωτερικής ασφάλειας πάνω στο θύμα, αντί να αφαιρεί απευθείας τον δράστη από το περιβάλλον του θύματος. Τα θύματα πρέπει να φτάσουν στο αστυνομικό τμήμα και να υποβάλλουν μήνυση, αν και δεν πρόκειται για μια απλή διαδικασία. Το Κέντρο Διοτίμα έχει αρκετά καταγεγραμμένα περιστατικά στα οποία οι αστυνομικοί ενημερώνουν τα θύματα πως, αν προχωρήσουν στην υποβολή της μήνυσης, ο δράστης ενδεχομένως υποβάλει και αυτός μήνυση, ισχυριζόμενος ψευδείς κατηγορίες ή άσκηση ψυχολογικής βίας. «Έχουμε περιπτώσεις όπου, εκτός από τον άνδρα, συλλαμβάνεται και η γυναίκα και την επόμενη μέρα εμφανίζονται και οι δύο στο δικαστήριο,» εξηγεί η κ. Χιόνη- Χότουμαν. Τέτοια νομικά παραθυράκια εξυπηρετούν μόνο την προστασία των θυτών – όχι των θυμάτων.
Αυτές οι προϋπάρχουσες αστοχίες επιτείνονται ακόμη περισσότερο από τον κορωνοϊό. Σύμφωνα με την Διοτίμα, υπάρχουν περιπτώσεις αστυνομικών που περιόρισαν την πρόσβαση των θυμάτων σε δικηγόρο. Σε ένα περιστατικό, μια μετανάστρια πήγε στην αστυνομία με τον δικηγόρο της και έναν μεταφραστή και δεν επετράπη στον δικηγόρο να μείνει με την πελάτισσά του, καθώς οι αστυνομικοί επικαλέστηκαν τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης. Όταν μια γυναίκα καταφέρει να υποβάλλει μήνυση, η ολοκλήρωση της νομικής διαδικασίας μπορεί να πάρει μήνες, ακόμη και χρόνια σε μερικές περιπτώσεις. “Καμία καταγγελία δεν αφήνεται χωρίς διερεύνηση από την Ελληνική Αστυνομία”, μου είπε η Ιωάννα Ροτζιώκου, εκπρόσωπος τύπου της ΕΛ.ΑΣ.
Όταν μια υπόθεση φτάνει στα δικαστήρια, δεν είναι πάντα σίγουρο ότι θα κερδηθεί. Επί του παρόντος, τα δικαστήρια εξετάζουν μόνο υποθέσεις που θεωρούν κατεπείγουσες με άμεσο κίνδυνο, κατά την κρίση τους. «Το σύστημα δεν λειτουργεί,» λέει η κ. Χιόνη-Χότουμαν. «Για μένα, κάθε υπόθεση ενδοοικογενειακής βίας είναι επείγουσα.» Πριν την καραντίνα, τα δικαστήρια ήδη απέρριπταν υποθέσεις – η κ. Χιόνη-Χότουμαν ανέφερε ένα περιστατικό στη Λέσβο, όπου η υπόθεση μιας σοβαρά κακοποιημένης Αφγανής απορρίφθηκε για πολιτιστικούς λόγους. Το δικαστήριο έκρινε ότι η ενδοοικογενειακή βία ήταν τόσο διαδεδομένη στην Αφγανική κουλτούρα, ώστε να μην καθιστά τη συγκεκριμένη υπόθεση ιδιαιτέρως προβληματική.
Το σημείο τομής ρατσισμού και σεξισμού υπογραμμίζει το πόσο τραυματική είναι η κατάσταση για τα θύματα στους κύκλους των αιτούντων άσυλο, όπου δεν μπορούν καν να καλέσουν την γραμμή βοήθειας 15900, μιας και οι μεταφραστές δεν είναι άμεσα διαθέσιμοι. «Σύμφωνα με το προσωπικό της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες που απασχολείται στις δομές και τον συνεργάτη για θέματα Σεξουαλικής και Έμφυλης Βίας, το κέντρο Διοτίμα, επιζώσες έχουν αναφέρει άρνηση της αστυνομίας να δεχτεί την υποβολή μηνύσεων από γυναίκες που διέφυγαν από περιβάλλον ενδοοικογενειακής βίας με τα παιδιά τους, λόγω της προτεραιότητας του COVID, χωρίς όμως να παρέχεται κάποια εναλλακτική», λέει η Αναστασία Παπαναστασίου της Ύπατης Αρμοστείας. Τον Ιούλιο, η κυβέρνηση κατάργησε τον ΑΜΚΑ για τους αιτούντες άσυλο, επηρεάζοντας άμεσα την πρόσβαση των θυμάτων σε υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης. Η κ. Παπαναστασίου τονίζει επίσης ότι οι «επιζώσες που θα ήθελαν να αναφέρουν περιστατικό, λένε ότι συχνά αυτό είναι δύσκολο λόγω της έλλειψης διερμηνείας, ενώ έχουν αναφέρει και άρνηση της αστυνομίας να δεχθεί μηνύσεις.»
Για πολλά θύματα, δεν είναι σαφές τι θα τους συμβεί αφότου υποβάλλουν την μήνυσή τους, σε περίπτωση που αυτή έχει επιτυχή έκβαση. Υπάρχουν 42 ξενώνες σε όλη την Ελλάδα, ενώ η Γραμματεία Ισότητας έχει τοποθετήσει κάποια άτομα και σε ξενοδοχεία κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Οι ξενώνες, οι οποίοι τώρα λειτουργούν με μειωμένο προσωπικό, δεν δέχονται πλέον νέα περιστατικά λόγω κορωνοϊού. Εργάζονται προκειμένου να εξυπηρετήσουν περισσότερες αιτήσεις, αλλά τα θύματα θα χρειαστούν πιο ενδελεχή ιατρική εξέταση, καθώς και εξέταση για κορωνοϊό. Επιπλέον, οι ξενώνες δεν δέχονται γυναίκες που έχουν γιους ηλικίας άνω των 12 ετών, γεγονός που μπορεί να σημαίνει ότι οι δύο εξίσου τραυματικές επιλογές για μια γυναίκα είναι είτε να αφήσει το παιδί της με τον θύτη ή να παραμείνει και η ίδια σε ένα βίαιο περιβάλλον. Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, οι ξενώνες δεν παρέχουν φιλοξενία σε επιζώσες με προβλήματα ψυχικής υγείας, άνδρες επιζώντες ή ΛΑΟΤΚΙ άτομα.
Ενώ οι ΜΚΟ της χώρας και οι ομάδες ακτιβιστών έχουν βοηθήσει στην πλήρωση των κενών, παρέχοντας ψυχολογική και νομική στήριξη, είναι λίγες οι δομές που υπάρχουν για να βοηθήσουν τα θύματα να ανακάμψουν οικονομικά. Και, καθώς φαίνεται από την υπόθεση της γυναίκας που δολοφονήθηκε στην Κηφισιά από τον πρώην σύζυγό της, η ασφάλεια δεν είναι εγγυημένη ακόμη και αφότου έχει στεγνώσει το μελάνι στα χαρτιά του διαζυγίου. «Είναι απαραίτητο να υπάρξει ευαισθητοποίηση για τους λόγους που παράγουν αυτού του είδους την κακοποίηση και να διαλυθούν τα πολιτιστικά στερεότυπα που έχουν ριζωθεί στην Ελληνική κοινωνία», λέει η κ. Βαρδάμη, συμπληρώνοντας ότι θα ήθελε να δει παράλληλα κι ένα σύστημα αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης στη σφαίρα του πολιτισμού και της εκπαίδευσης.
Υπάρχει, πάντως, μια μικρή αχτίδα ελπίδας. «Πιστεύω ότι σε πανευρωπαϊκό επίπεδο αυτή η καραντίνα μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα για να ξανασκεφτούμε την πολιτική μας απέναντι στην ενδοοικογενειακή βία,» δηλώνει η κ. Χιόνη- Χότουμαν. «Να υπάρξει μια οδηγία σε επίπεδο ΕΕ για το τι αποτελεί ενδοοικογενειακή βία, να ξανασκεφτούμε τα θεμελιώδη για την ενδοοικογενειακή κακοποίηση και να αποκτήσουμε κοινή πολιτική.» Είναι μια ελάχιστη θετική πτυχή, αλλά σίγουρα αξίζει να αξιοποιηθεί. Διαφορετικά, ακόμη και όταν θα έχουν χαλαρώσει οι περιορισμοί της καραντίνας, θα έχουν ανοίξει οι επιχειρήσεις, θα έχουν αρχίσει πάλι τα ταξίδια και όταν ίσως έχει βρεθεί το πολυπόθητο εμβόλιο, η ενδοοικογενειακή βία θα συνεχίσει να υφίσταται.